حسین . [ ح ُ س َ ] (اِخ) ابن عليّ بن أبیطالب هاشمي قرشي مکنّی به أبوعبدالله إمام سوم شیعۀ إثناعشریة و پنجمین تن از أصحاب کساء. وی در مدینة به سال چهارم هجرت در سوم شعبان از فاطمة دختر پیغمبر(ص) متولّد گردید و دومین پسر وی بود. دشمنی شدید میان بني أمیة و بني هاشم پس از قتل وی پایدار گشت و منتهی به إنقراض أمویان شد. زیرا که چون معاویة پسر خویش یزید را به ولایت عهد منصوب کرد حسین این أمر را خلاف دستورات إسلام تشخیص داد و پس از مرگ معاویة و جانشینی یزید، با وی بیعت نکرد و با گروهی از یارانش از مدینة به مکّة شد و چند ماه بماند. پس همکاران پدرش از کوفة وی را دعوت به قیام به خلافت کردند و خود را با لشکری آمادۀ یاری او در سرنگون ساختن أمویان إعلام کردند. پس حسین نخست پسر عمّ خویش «مسلم بن عقیل» را برای گرفتن بیعت پیشاپیش خود به کوفة فرستاد و خود با زنان و کودکان و نزدیک هشتاد تن از یاران به دنبال وی به طرف عِراق حرکت کرد. أمّا یزید چون از حرکت حسین آگاه شد «ابن زیاد» را از بصرة با لشکری به طرف کوفة فرستاد و او کوفة را گرفته و مسلم را به تفصیلی که در کلمۀ «مسلم» میآید بکشت و سپس لشکری به جلوگیری از حسین فرستاد این لشکر با سرداری عمر بن سعد در زمینی که بعداً بنام حائر و کربلا و غاضریة معروف شد، راه بر حسین بگرفتند و پس از زد و خوردها، حسین و حدود هفتادودو تن از یارانش را کشتند، و این در روز جمعۀ دهم محرّم سال ٦١ هجرت بود و سپس بازماندگان وی را أسیر کرده با سرِ او به شام نزد یزید فرستادند و یزید پس از چندی دستور داد زنان و کودکانِ أسیر را به مدینة بازگردانیده و سر حسین را دفن کردند. مدفن سر حسین را برخی در شهر دمشق و برخی در قاهرة و برخی در کربلا همراه جسد او نوشته اند و تا کنون چندین مرقد و زیارتگاه در آن أماکن به نام وی شهرت دارد. فرزندان وی را سادات حسیني نامند، چنانکه سیّدان منسوب به برادرش حسن را سادات حسني نامند. در أدبیّات شیعي وی را به لقب شهید و سیّد الشهداء و خامس آل عبا و شبیر و سیّد شباب أهل الجنّة خوانده اند. حسین بن عليّ در أدبیّات قدیم فارسی نمونۀ شجاعت و پایداری و نشانۀ مظلومیّت و بردباری و ایستادگی در برابر ظلم است.

از کلمات آن حضرت است :
«النّاس عبید الدّنیا و الدّین لعق علی ألسنتهم .»
شیخ حسین ضیائی اشعاری منسوب به حسین بن علی را جمع کرده ، و خیابانی در دیوان المعصومین آنهارا چاپ کرده است . کتب زیر دربارۀ زندگانی حسین (ع) نگاشته شده است :
«ابوالشهداء الحسین بن علی» از عباس محمود عقاد. و «حسین بن علی» از عمر ابوالنصر و «الحسین علیه السلام  از علی جلال حسینی . و پیش از ایشان «ماربین» فیلسوف آلمانی کتابی بنام «السیاسة الاسلامیة» در گزارش تفصیلی داستان شهادت سیدالشهداء حسین نگاشته که بزبانهای دیگر و از جمله عربی و فارسی ترجمه شده است . برای احوال وی تاریخ طبری و تاریخ ابن اثیر و تاریخ الخمیس و تاریخ یعقوبی و صفوة الصفوة و ذیل المذیل و حسن الصحابة و تهذیب ابن عساکر و خطط مبارک و مقاتل الطالبیین دیده شود. و رجوع به دیوان خاقانی و دیوان ناصرخسرو شود.

از لغت نامۀ مرحوم دهخدا